Pollen | Microscopie van de Natuur (2024)

Voor de meeste mensen is de beginnende lente een genot, voor mensen met hooikoorts echter kan de bloesem een regelrechte ellende betekenen vanwege het stuifmeel of pollen. Men kan stuifmeelkorrels min of meer zien als de sporen van zaadplanten. Het zijnmicrosporen, om precies te zijn. De zaadplanten worden onderverdeeld in twee groepen: de bedektzadigen of Angiospermae en de naaktzadigen of Gymnospermae. Alle bloemplanten behoren tot de bedektzadigen terwijl bloemloze zaadplanten zoals de Coniferen tot de naaktzadigen behoren.

Pollenkorrels worden bij bloemplanten gevormd in de helmknoppen van de meeldraden en bij naaktzadigen in microsporangia die zich in een bladstructuur genaamdmicrosporofylbevinden. Stuifmeel kan door wind, insecten, vogels, slakken of vleermuizen worden verspreid. De korrels bestaan uit 1 of meer vegetatieve cellen en een mannelijke gameet. Bij bloemplanten ontkiemt de stuifmeelkorrel op de stamper van de bloem en uit de vegetatieve cel ontstaat een pollenbuis die zich een weg naar het vruchtbeginsel baant. Hier versmelt uiteindelijk de mannelijke geslachtscel met een eicel.

Elke plant heeft zijn kenmerkende stuifmeel; de vorm, grootte en structuur op het oppervlak van de korrels zijn meestal specifiek voor elke plantensoort. De wetenschap die zich bezighoud met de studie van pollen heet palynologie. Er kan zeer veel informatie uit stuifmeel gehaald worden. Hiervan wordt onder andere gebruik gemaakt bijarcheologisch en paleoklimatologisch onderzoek. In de paleoklimatologie worden de fossiele pollen afkomstig vandiepere aardlagen microscopischbestudeerd waarbij hettype vegetatie dat op deze manier wordt achterhaald een indicatie geeft over de temperatuur in het verleden. Verder is onderzoek van pollen essentieel voor het opstellen van de hooikoorts kalender en kan er informatie worden gewonnen met betrekking tot planten-verwantschappen. En imkers willen vaak graag weten bij welke planten hun bijen geweest zijn.

Pollenkorrels van planten die voor de bestuiving afhankelijk zijn van insecten zijn vaak omgeven door een olie­-achtige substantie (pollenkit) waarmee ze gemakkelijker aan het insect blijven kleven. Ook uitsteeksels op het oppervlak van de korrels helpen om te blijven hangen aan het insect. De uitsteeksels zijn bijvoorbeeld bij pollenkorrels van de Stokroos en Zonnebloem duidelijk te zien. De groep van de Coniferen, waartoe alle dennen behoren, is van windbestuiving afhankelijk. Omdat dit een minder doelgerichte verspreiding is produceren deze bomen heel veel stuifmeel. De pollenkorrels van dennebomen hebben ook speciale luchtzakken die het transport door de wind vergemakkelijken. De wand van pollenkorrels is zeer dik en stevig en bied een goede bescherming tegen de buitenwereld. Deze wand is opgebouwd uit meerdere lagen: de binnenste laag wordt gevormd door intine en deze wordt weer omgeven door een laag bestaande uit exine. Tenslotte bevind zich aan de buitenkant de pollenkit, de al eerder genoemde olie-achtige substantie, die met name ontwikkeld is bij pollen die door insecten verspreid worden. Op de pollen-wand bevinden zich plekken waar veel minder exine materiaal zit. Zo'n onverdikt gedeelte wordt apertuur genoemd en de wand is daar zwakker waardoor de pollenbuis makkelijker de pollenkorrel kan verlaten.

De meeste pollen komen voor als losse korrels, zogenaamde monaden. Bij sommige plantensoorten echter blijven de microsporen aan elkaar waardoor er meercellige korrels ontstaan. Korrels bestaande uit 4 jonge pollenkorrels komen o.a. voor bij Rhododendron en worden tetraden genoemd.

Bij sommige planten worden meerdere pollenkorrels als pakketjes bij elkaar gehouden door zogenaamde viscine draden. Hierdoor kan er effectief meer materiaal verspreid worden. De draden worden slecht bij twee plantenfamilies waargenomen de Ericaceae en Onagraceae.

Er zijn een aantal manieren om pollen met de microscoop te bekijken. In de literatuur wordt vaak de inbedding van pollenin glycerine in combinatie met een kleurstof zoals basische fuchsinebeschreven. De kleuringwordt gebruikt om bepaalde structuren van de pollenkorrels beter zichtbaar te maken. Maar ook zonder kleuring zijnde structuren van pollenkorrels in normale helderveld belichting of eventueelschuine belichting zeer goed zichtbaar. Ik zal hier een gemakkelijke en snelle methode beschrijven waarbij de details van de pollenkorrels zonder kleuring goed zichtbaar zullenzijn en waarbij een preparaat wordt gemaakt dat vrij lang houdbaar is. Ik gebruik hiervoor geen glycerine maar iets dat in elk huishouden te vinden is: een olie zoals bijvoorbeeld olijf- of zonnebloemolie. Hoe transparanter en kleurlozer de olie is, hoe beter en meestal gebruikik zonnebloemolie. Voor het maken van een preparaat wordt een klein druppeltje zonnebloemolie op een objectglas gelegd waarbij het belangrijk is om niet te veel olie te gebruiken. Vervolgens schrapen we met een tandenstoker wat pollen van een meeldraad en brengen dit over in de druppel olie. Een beetje mengen en dan een dekglaasje erop. De olie zal zich langzaam onder het dekglas verspreiden. Het duurt even totdat de olie zich helemaal verspreid heeft en de stromingen in het preparaat tot stilstand zijn gekomen. Een preparaat dat op deze manier gemaakt wordt is zeker een jaar of langer houdbaar. Bovendien blijven de pollenkorrels intact. Wanneer er bijvoorbeeld water i.p.v. olie wordt gebruikt dan zullen sommige pollenkorrels opzwellen en uiteindelijk barsten. Wanneer stuifmeelin doge vorm in lucht bekeken wordt ziet alles er nogal donker uit doodat het licht niet goed door de korrels gaat. Juist in een olie worden de pollenkorrels mooi transparant en kunnen de structuren beter waargenomen worden.

Stuifmeelkorrels variëren nogal in grootte, grofweg van 5 – 350 um. Maar de meeste zullen rond de 20 – 50 um zijn. De meest nuttige vergrotingen om pollen mee te bekijken zijn 100x – 400x, dus met objectieven 10x tot 40x.

Ham, R. W. J. M. van der, Kaas, J. P., Kerkvliet, J. D., Neve, A. (1999). Stuifmeelonderzoek van Honing voor Imkers, Scholen en Laboratoria. Hilvarenbeek: uitgave Stichting Landelijk Proefbedrijf voor Insektenbestuiving en Bijenhouderij Ambrosiushoeve.

Kremer, B. P. (2002). Das große Kosmos-Buch der Mikroskopie. Stuttgart: Franckh-Kosmos-Verlags-GmbH & Co.

Song YP, Huang ZH, Huang SQ. Pollen aggregation by viscin threads in Rhododendron varies with pollinator. New Phytol. 2019 Jan;221(2):1150-1159. doi: 10.1111/nph.15391. Epub 2018 Aug 19. PMID: 30121952.

Rui Wang and Anna A. Dobritsa. Exine and aperture patterns on the pollen surface: their formation and roles in plant reproduction. Annual Plant Reviews (2018) 1, 1–40. doi: 10.1002/9781119312994.apr0625.

Bold, H. C. (1973). Morphology of Plants. New York: Harper & Row, Publishers, Inc.